W 2021 r. Polacy zdecydowanie postanowili zadbać o dziedzictwo polskich Żydów i porządkowali dawne żydowskie cmentarze w swoich miejscowościach. Najmłodszy uczestnik tegorocznych akcji miał 4 lata. Najstarszy ponad 90. Akcje społecznej opieki nad cmentarzami żydowskimi w Polsce odbywały się od wczesnej wiosny do pierwszych opadów śniegu. Ostatnia miała miejsce w końcu listopada w Trzemesznie i brało w niej udział ponad 100 osób.
Najwięcej akcji odbywało się w Łodzi. Tadeusz Ołubek, kurator sądowy, od czterech lat niemal co tydzień gromadzi skazanych na prace społeczne i sukcesywnie oczyszcza z dzikich drzew i krzewów tę największą nekropolię żydowską w Polsce. 45-hektarowy cmentarz jest już prawie całkowicie oczyszczony. Oprócz prac porządkowych Tadeusz Ołubek prowadzi także działania edukacyjne, ucząc o żydowskiej historii Łodzi. W 2021 r. zorganizował ponad 40 takich akcji
Na drugim największym cmentarzu żydowskim w Polsce – w Warszawie przy ul. Okopowej – odbyło się 27 akcji. Organizował je Michał Laszczkowski prezes Fundacji Dziedzictwa Kulturowego. Brało w nich udział łącznie ponad 600 osób, przeważnie uczniów warszawskich szkół, którzy w niemal każdą niedzielę oczyszczali poszczególne kwatery cmentarza z liści i ziemi, odsłaniając nagrobki, często o dużej wartości historycznej.
Najwięcej akcji wolontariackich na lokalnych cmentarzach miało miejsce na Górnym Śląsku. Odbywały się one dzięki aktywności Sławka Pastuszki, który dzięki wsparciu Koalicji Opiekunów Cmentarzy Żydowskich w Polsce przekonał kilkunastu burmistrzów do zaangażowania się w porządkowanie cmentarzy w swoich miastach. W czterech akcjach porządkowania cmentarza żydowskiego w Katowicach wzięło udział ponad 600 osób, głównie, choć nie tylko, uczniów katowickich szkół .
W obecnych granicach Polski przed wybuchem II wojny światowej znajdowało się 1200 cmentarzy żydowskich. Większość z nich została zdewastowana przez niemiecką III Rzeszę podczas wojny. Po wojnie władze komunistyczne doprowadziły do likwidacji tego, co pozostało z licznych cmentarzy, a te pozbawione opieki były dewastowane. Do naszych czasów przetrwało około 800 nekropolii, na części z nich nie ma już żadnych nagrobków. Mimo to dla wielu Polaków są to miejsca ważne i godne szacunku. Z roku na rok zwiększa się liczba ludzi, którym zależy na zachowaniu i godnym upamiętnieniu cmentarzy żydowskich. Pod tym względem rok 2021 był wyjątkowy.
Prace wolontariackie odbywały się w m.in. w Sieniawie, Iwaniskach, Tarnowskich Górach, Łodzi, Świdwinie, Brzesku, Mysłowicach, Cieszynie, Wieliczce, Staszowie, Nowym Żmigrodzie, Sokołowie Małopolskim, Warszawie, Suchowoli, Głogówku, Jędrzejowie, Jaśle, Nowym Targu, Kielcach, Mielcu, Pabianicach, Grybowie, Pszczynie, Będzinie, Leśnicy, Czechowicach Dziedzicach, Zambrowie, Częstochowie, Dukli Rymanowie, Kraśniku, Ostrowi Mazowieckiej, Białym Borze, Małogoszczy, Orli, Szczebrzeszynie, Sędziszowie Małopolskim, Łomży, Żorach, Janowie Lubelskim, Gliwicach, Mirosławcu, Mielcu, Siedliszczach, Kolbuszowej, Sidrze, Dąbrowie Białostockiej, Kaliszu, Katowicach, Kazimierzu Dolnym, Goniądzu, Tykocinie, Tuszynie, Zduńskiej Woli, Żarkach, Brzezinach, Ryczywole, Turku, Dębowej, Płocku, Lubaczowie, Niezdrowicach, Zielonej Górze, Kraśniku, Krapkowicach, Wrocławiu, Bolimowie, Serocku, Nowym Warpnie, Lublinie, Bieruniu, Mikołowie, Rusocicach, Białej, Trzemesznie. W wielu z tych miejscowości wielokrotnie.
Opiekunowie cmentarzy to ludzie z różnych środowisk – lokalni aktywiści, emeryci, uczniowie, harcerze, sąsiedzi, a czasem zwykli ludzie, którzy nie godzą się na niepamięć. Wśród uczestników akcji często można było usłyszeć, że dziedzictwo żydowskie w Polsce to element polskiego dziedzictwa – Ich dziedzictwa. I to właśnie jest siłą napędową większości działań. Opiekunowie traktują swoją pracę jako pracę dla samych siebie, własnej tożsamości i budowania świadomości wielokulturowej historii Polski.
W Małogoszczu w województwie świętokrzyskim Stowarzyszenie Lokalni Patrioci, któremu szefuje Tomasz Ważyński, a które pielęgnuje tradycje regionu, ale przede wszystkim pamięć o polskich partyzantach w okresie II wojny światowej i po jej zakończeniu, oczyściło całkowicie zarośnięty dotychczas cmentarz, dzięki czemu możliwe było spisanie danych osób na nim pochowanych i udostępnienie ich w sieci na stronie www.cemetery.jewish.org.pl prowadzonej przez partnera Koalicji Fundacje Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich w Polsce.
Dzięki Społecznemu Opiekunowi Zabytków Powiatu Kraśnickiego Dominikowi Szulcowi oraz Monice Tarajko ze Stowarzyszenia „Studnia Pamięci” cmentarz w Kraśniku na Lubelszczyźnie, jeden z najbardziej dotychczas zaniedbanych polskich cmentarzy żydowskich, został uporządkowany, większość dzikich krzewów została wycięta, a ponad 1500 kilogramów śmieci wywiezione.
Plany uporządkowania cmentarza żydowskiego w Sidrze przy granicy z Białorusią wyprzedzili lokalni pasjonaci historii, którzy wspólnie z Ochotniczą Strażą Pożarną oczyścili cały cmentarz i planują postawić tablicę informacyjną.
Dawid Gudel z Centrum Trzech Kultur w pobliskiej Suchowoli, swoją konsekwencją doprowadził do oczyszczenia niemalże całego dwuhektarowego cmentarza w swoim mieście. Oczywiście siłami wolontariuszy
Prace odbywały się we współpracy z Gminami Żydowskimi w Warszawie, Łodzi, Katowicach, Wrocławiu oraz Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Dzięki dotacjom pozyskanym przez Fundację Dziedzictwa Kulturowego z Warszawy, możliwa była pomoc wolontariuszom w sfinansowaniu cięższych prac przy zieleni, wycince krzaków czy wywożeniu śmieci. Odbyło się także kilkanaście spotkań o charakterze edukacyjnym.
Cześć organizatorów akcji wolontariackich zrzeszona jest w nowopowstałej Koalicji Opiekunów Cmentarzy Żydowskich w Polsce, której działania koordynuje Fundacja Dziedzictwa Kulturowego.
Koalicja Opiekunów Cmentarzy Żydowskich to sieć organizacji i osób, które opiekują się lub chcą się opiekować cmentarzami żydowskimi w Polsce. Mimo iż nie ma ona formalnego statusu, uczestnicy podpisują umowy uczestnictwa i zobowiązują się do stałej opieki nad cmentarzami w swoich miejscowościach w miarę posiadanych możliwości. Nie wszyscy opiekunowie cmentarzy przystępują do Koalicji, ale nie jest to obowiązkowe. Nie jest też warunkiem otrzymania wsparcia.
Fundacja Dziedzictwa Kulturowego identyfikuje potrzeby opiekunów i stara się pozyskiwać dotacje na ich realizację. W 2021 r. było to ponad 300 000 złotych pozyskanych z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Narodowego Centrum Kultury, Narodowego Instytutu Wolności, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
Z uwagi na restrykcyjne przepisy religijne, prace na cmentarzach żydowskich należy odpowiednio przygotować, a ich uczestników przeszkolić zgodnie z wytycznymi Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy działającej przy Związku Wyznaniowych Gmin Żydowskich, co wymaga czasu i niestety, nie wszystkim chętnym można pomóc w szkoleniu i organizacji prac.
Gdy narodził się pomysł stworzenia Koalicji Opiekunów Cmentarzy Żydowskich w Polsce, wiedzieliśmy że w całej Polsce są ludzie, którzy dbają o dziedzictwo żydowskie. Nie wiedzieliśmy jednak, że jest ich tak wielu – mówi Michał Laszczkowski, prezes Fundacji Dziedzictwa Kulturowego i inicjator powołania Koalicji. – Pojedyncze działania połączone w sieć generują kolejne i tak już dziś wiemy o kolejnych kilkunastu zaniedbanych cmentarzach, które mogą zostać objęte społeczną opieką.
Wszyscy chętni do opieki nad cmentarzami żydowskimi w Polsce lub do wsparcia takich działań, mogą się zgłosić do Koalicji za pośrednictwem strony www.cmentarzezydowskie.org Znajduje się na niej mapa cmentarzy, relacje z akcji wolontariackich, a także lista uczestników Koalicji wraz z kontaktami. Strona, oprócz wersji polskiej, ma także wersję angielską i sukcesywnie uzupełnianą wersję hebrajską.
Koalicja doczekała się także pierwszego Ambasadora. Prof. Roald Hoffmann, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie chemii z 1981 r., który urodził się przez wojną w Złoczowie (obecnie na Ukrainie) i sam zadbał o cmentarz w swojej rodzinnej miejscowości, zaapelował o dalsza o nich troskę w krótkim filmie.
Rok 2021 był rekordowy pod względem lokalnych inicjatyw społecznych porządkowania cmentarzy żydowskich w Polsce. W tym samym roku dwie kilkuosobowe grupy 12-latków zdewastowały po kilkadziesiąt nagrobków na cmentarza we Wrocławiu i w Bielsku Białej. Sprawcy zostali zatrzymani i ukarani, a ich czyn potępiony, niemniej pokazuje on jak ważna jest ciągła edukacja. Ta właśnie będzie celem działań Koalicji Opiekunów Cmentarzy Żydowskich w Polsce w najbliższych latach.
Informacji o Koalicji Opiekunów Cmentarzy Żydowskich w Polsce udziela:
Michał Laszczkowski
tel. +48 600 900 326 mail.
michal.laszczkowski@dziedzictwo.org
Link do filmu z udziałem ambasadora projektu Roalda Hoffmanna: https://www.youtube.com/watch?v=L-OSmm0lEYw
Link do zdjęć z akcji wolontariackich: https://drive.google.com/drive/u/1/folders/19B91MXc1dO6qIlXIqXfDgDAb5s9F8TeG
