Przeprowadzenie prac archeologicznych przy wytyczaniu historycznych ścieżek żydowskiego Cmentarza Bródnowskiego oraz odnalezienie pochówku Szmula Zbytkowera i upamiętnienie Abrahama Sterna

Warszawa
2022
badania, konserwacja, porządkowanie, restauracja
Abraham Stern, archeologia, Bródno, cmentarz, cmentarze żydowskie, dziedzictwo, prace konserwatorskie, Stern, Szmul Zbytkowej, Zbytkower

o projekcie

Cmentarz został założony w 1780 roku decyzją króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który wydzierżawił jego teren wpływowemu przedsiębiorcy Szmulowi Zbytkowerowi, z przeznaczeniem na żydowskie miejsce spoczynku. Przez lata cmentarz rozrósł się tak, że przed II wojną światową, zajmował swym zasięgiem teren około 14 ha- będąc jednym z największych żydowskich cmentarzy na świecie. Na obszarze nekropolii pochowanych zostało około 250.000 osób. Powojenne losy cmentarza spowodowały, iż niemal cały teren został zniszczony- nekropolia miała zostać przemianowana na park miejski, zasadzono na jej terenie drzewa, usunięto większość z oryginalnych pochówków, zlokalizowanych w gęstej siatce alejek i rzędów. Cmentarza w swej oryginalnej formie przestał istnieć. Dopiero w drugiej połowie lat 80-tych XX wieku, dzięki staraniom rodziny Nissenbaumów, zdecydowano się na pobieżne uporządkowanie terenu nekropoli, a obszar ogrodzono. Niemal brak jest widocznych na powierzchni ziemi oryginalnie posadowionych pomników, mogących stanowić świadectwo pierwotnej, właściwej formy cmentarza.

W ramach projektu na jesieni 2022 r. przeprowadzono pierwsze tak gruntowne prace topograficzne i archeologiczne na żydowskim Cmentarzu Bródnowskim. Dzięki nim udało się odtworzyć historyczne ciągi komunikacyjne, po których oryginalnie poruszano się w obrębie cmentarza. Ścieżki zostały ponownie wytyczone i sondażowo odsłonięte metodami archeologicznymi, dla historycznie najstarszej części nekropolii- fragmentu północno – zachodniego, a następnie utwardzone w celu umożliwienia odwiedzającym przejścia wyznaczonymi trasami do najważniejszych miejsc cmentarza. Tym samym zostały ustalone ciągi komunikacyjne dla historycznie najstarszego fragmentu nekropolii, odtworzono oryginalne ścieżki dla około 1/3 części nekropoli. W odróżnieniu od nekropoli na Okopowej, praktycznie niewidoczne były tu alejki czy też granice kwater grzebalnych, a pola grobowe historycznych pochówków są zakopane są głęboko pod ziemią.

Dzięki zrealizowaniu projektu udało się również odnaleźć, na podstawie źródeł historycznych, miejsce najsłynniejszego pochówku w obrębie cmentarza– spoczynku Szmula Zbytkowera- założyciela po prawobrzeżnej stronie Wisły Cmentarza żydowskiego na Bródnie, na którym to zgodnie ze swoją wolą został pochowany. Szmul Zbytkower był protegowanym ówczesnego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, dzierżawcą dzisiejszego Targówka- przez co do dziś od jego nazwiska część praskiej Warszawy nosi nazwę „Szmulowizna” czy „Szmulki”. Podczas rzezi Pragi w 1794 roku Zbytkower ukrył wielu mieszczan praskich, ratując ich tym samym od śmierci bądź niewoli. Wykupywał także dzieci z rąk Kozaków, który to fakt został umieszczony na jego niezachowanym pomniku nagrobnym w formie plastycznej bądź jako inskrypcja komemoratywna- do dziś właśnie jego miejsce pochówku było nieznane na cmentarzu Żydowskim na Bródnie, ze względu na zniszczenie jakiemu uległ podczas II Wojny Światowej.

Ponadto w ramach projektu powstało upamiętnienie wielkiego wynalazcy Abrahama Sterna, który również jest uznawany za prekursora cybernetki. W roku 2022 r. zostały przeprowadzone badania archeologiczne, które pozwoliły na odnalezienie miejsca jego pochówku. To miejsce zyskało w roku 2022 swoje upamiętnienie – macewę z tekstem w j. polskim i hebrajskim oraz z płaskorzeźba przedstawiająca maszynę liczącą (słynny wynalazek Sterna). Abraham Stern zaczynał jako zegarmistrz w Hrubieszowie gdzie już w 1810 r. skonstruował serię maszyn liczących, które wykonywały cztery podstawowe działania arytmetyczne i potrafiły również wyciągać pierwiastki kwadratowe. Wypatrzywszy go Stanisław Staszic ściągnął do Warszawy, dzięki czemu Stern następnie skonstruował „machinę rachunkową” wykonującej „sama przez się” wszystkie cztery działania matematyczne- co było rewolucyjne jak na tamte czasy. Był również konstruktorem maszyny obliczającej pierwiastki kwantowe jak i maszyny wykonującej wszystkie pięć działań równocześnie. Od 1830 r. członek Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W ramach projektu mamy na celu przywrócenie miejsca pamięci temu wybitnemu polsko-żydowskiemu wynalazcy.

Projekt został zrealizowane we współpracy z Gminą Wyznaniową Żydowską w Warszawie.

Prace archeologiczne i konserwatorskie odbyły się pod nadzorem Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy przy Związku Wyznaniowych Gmin Żydowskich RP.

Projekt został zrealizowany dzięki uzyskaniu środków z funduszu celowego Kancelarii Premiera RP w ramach programu ochrony miejsc pamięci.

wesprzyj projekt

wesprzyj projekt

Prace na Cmentarzu Żydowskim na Bródnie w 2022

Projekt zrealizowany ze środków z budżetu państwa

Tytuł zadania: Prace archeologiczne przy wytyczaniu historycznych ścieżek Cmentarza Bródnowskiego oraz odkopaniu pochówku Szmula Zbytkowera.

 

+ _

podobne projekty